Năm nay loài muỗi xuất hiện ở khắp mọi nơi. Theo các chuyên gia y tế thì con muỗi không phải chỉ làm phiền chúng ta vào những dịp họp mặt, tụ tập ngoài trời, mà chúng còn reo rắc nhiều căn bệnh rất nguy hiểm. Gần đây tại một thị trấn nhỏ ở tiểu bang Massachusetts, người ta đã phải đóng cửa trường học, công viên, và nhiều nơi công cộng vào buổi chiều tối vì có loại muỗi lây bệnh viêm não, một loại vi rút hiếm có, xuất phát từ loài ngựa, có thể làm chết người. Và chính bác sĩ Anthony Fauci, vị bác sĩ nổi tiếng của nước Mỹ trong mùa đại dịch COVID đã phải nhập viện vì bị muỗi chích. Ông cho biết ông bị nhiễm virus West Nile vì bị muỗi chích ở sân sau nhà của ông.
Chúng ta đều biết rằng con muỗi mang theo một số loại vi rút và ký sinh trùng có thể gây hại cho sức khỏe của con người, như các bệnh sốt rét, bệnh sốt xuất huyết, bệnh sốt vàng da, bệnh sốt xuất huyết loại chikungunya, bệnh sốt West Nile, và bệnh viêm não từ vi rút ở con ngựa. Ngoài ra, chúng ta cũng biết rằng có nhiều loại muỗi rất thành thạo trong việc lây lan bệnh tật, reo rắc virus sang con người. Nhưng có lẽ năm nay là năm đặc biệt xấu, có quá nhiều loại bệnh reo rắc từ con muỗi truyền sang con người. Và chúng sẽ gây nên bệnh tật ra sao trong tương lai?
Loại vi rut nguy hiểm nhất gây ra bệnh viêm não ngựa xảy ra ở miền đông là điều gây chú ý nhiều nhất. Bệnh này còn có tên là Culiseta melanura rất nguy hiểm, có thể làm chết người. Tuy nhiên, trong năm nay ở Hoa Kỳ mới chỉ có vài trường hợp xảy ra. Theo bác sĩ James Shepherd, chuyên gia về bệnh truyền nhiễm ở trường y khoa đại học Yale thì con số tương đối cũng giống như những năm trước đây xảy ra ở vùng New England.
Theo giáo sư Shepherd chúng ta nên quan ngại nhiều hơn đối với các loài muỗi thông thường- loại muỗi Aedes chúng thường reo rắc nhiều loại bệnh khác nhau, những loại bệnh phổ thông trên thế giới như bệnh sốt rét, bệnh sốt xuất huyết, bệnh sốt vàng da và và bệnh ZIKA. Loại muỗi này thường sống ở vùng đô thị có mật độ dân số đông, và chúng có thể đẻ hàng trăm trứng muỗi trong một vũng nước nhỏ cỡ một tách nước. Giáo sư Shepherd nói với tình trạng dân cư sống tập trung nhiều trong vùng đô thị hiện nay chúng ta nên tập trung sự chú ý đến các loài muỗi vùng đô thị.
Đối với trường hợp truyền bệnh virus West Nile, theo trung tâm CDC của Hoa Kỳ hiện nay 38 tiểu bang có muỗi lây virus West Nile, và trong năm 2024, đã có 370 trường hợp bị lây nhiễm virus West Nile. Năm ngoái xảy ra 2500 trường hợp lây nhiễm West Nile, gấp đôi năm 2022. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng ghi nhận rằng con số người bị lây nhiễm West Nile hàng năm tăng hay giảm tùy thuộc vào số lượng muỗi nhiều hay ít, và còn tùy vào phản ứng giữa con người với loài muỗi.
Nhưng nói chung, rủi ro do loài muỗi gây nên ngày càng tăng cao vì số lượng muỗi sinh sản ngày càng nhiều. Bác sĩ Photini Sinnis, Phó Giám đốc Viện Nghiên Cứu Bệnh Sốt Rét thuộc trường y khoa Johns Hopkins, chuyên về Y tế Công Cộng nhận xét: “Quả thực chỉ có một vài loài muỗi làm lây nhiễm bệnh thôi, nhưng khi số muỗi tăng lên rất nhiều, rủi ro có nhiều loại muỗi lây bệnh cũng cao hơn.”. Cũng theo bà giáo sư này: “số lượng muỗi tăng nhiều là vì khí hậu và môi sinh sản xuất ra chúng.”. Khí hậu toàn cầu nóng hơn sẽ giúp cho loài muỗi dễ sống sót, và sinh đẻ nhiều hơn ở nhiều nơi trên thế giới- và chúng sống lâu hơn trước. Hành tinh địa cầu ấm hơn còn giúp loài muỗi sinh ra nhiều thế hệ côn trùng trong mỗi mùa- nhiều hơn trước đây.
Phó giáo sư Jonathan Oliver dạy ở trường Y Tế Công Cộng, đại học Minnesota còn nhận thấy rằng: “Sự thay đổi của khí hậu còn khiến cho loài muỗi lây lan mạnh lên phía bắc, nhất là loài muỗi Aedes, chúng còn lan rộng xuống miền nam và dọc bờ biển phía đông nước Mỹ, lên đến tận phía bắc miền Trung Tây. Khi loài muỗi đã bám rễ ở một nơi, con người ở nơi đó sẽ dễ bị chúng truyền bệnh, đủ mọi loại bệnh mà chúng mang theo.
Lấy trường hợp các chứng bệnh như bệnh sốt xuất huyết, bệnh Zika, bệnh sốt xuất huyết chikungunya, bệnh West Nile, theo giáo sư Shepherd sau gần mười năm, loài muỗi Aedes đã trở thành mối đe dọa quanh năm ở những vùng như Connecticut. Chúng ta thấy rõ là loài muỗi đã xâm nhập vào nhiều vùng ở nước Mỹ.
Mùa đông không rét lắm cũng giúp cho con muỗi sống sót lâu hơn, và chúng bắt đầu sinh sản sớm hơn, ngay từ lúc mùa xuân vừa bắt đầu, thay vì phải đến mùa hè. Bác sĩ Sinnis cho biết mỗi chu kỳ từ mùa xuân sang mùa hè, dân số loài muỗi tăng lên gấp 10 lần. Vì thế khi bước sang mùa hè, chúng ta đã có một số lượng muỗi rất lớn.
Nhiệt độ ấm hơn cũng ảnh hưởng rất nhiều đến sự sinh tồn của loài muỗi, và các loại virus mà chúng mang theo lấy từ các loại côn trùng khác nhau. Bác sĩ Oliver cho biết: “Nếu nhiệt độ ấm hơn, virus sẽ tái sinh sản nhiều hơn trong con muỗi, rút ngắn khoảng thời gian con muỗi bị lây nhiễm, khiến cho con muỗi lây bệnh sang con người nhanh hơn.”. Nhiều nghiên cứu cũng tìm thấy con muỗi dễ lây nhiễm sang con người tùy theo mùa. Tùy theo mùa chúng sẽ chích, cắn con người, và làm con người ngã bệnh nhiều hay ít.
Mật độ dân số dày đặc ở vùng đô thị, với hệ thống cống rãnh thiếu xót cũng là lý do khiến loài muỗi sinh sôi nảy nở mau. Bác sĩ Shepherd nhận thấy xu hướng đô thị hóa ở nhiều nơi trên thế giới diễn ra không đồng bộ, vô trật tự, không có kế hoạch. Nhiều thành phố chỉ có những mái nhà xập xệ, hệ thống cống rãnh, điện nước yếu kém. Tất cả là những môi trường thuận tiện cho việc sinh sôi nảy nở của loài muỗi, và rất nhiều loại bệnh truyền nhiễm lây lan sang con người.”.
Một yếu tố khác cũng đóng góp vào việc gia tăng dân số loài muỗi là tình trạng phá hủy rừng cây, cảnh trí thiên nhiên để xây thêm đô thị. Từ đó giết chết, hay tiêu diệt những loài thú hiếm, hay tính chất đa dạng của môi trường sinh học. Giáo sư Shepherd miêu tả như sau: “Sự giảm sút những loài thú hiếm có lợi cho môi sinh, khiến cho loài muỗi Aedes có dịp chiếm vào những chỗ trống. Loài muỗi này rất dễ thích nghi với môi trường sống, cứ thế chúng sinh sôi nảy nở rất mau.”.
Đâu là cách hay nhất để ngăn cản những cuộc tấn công ồ ạt, ngày càng nhiều của loài muỗi? Trước hết chúng ta phải tránh để cho muỗi chạm vào người, giảm thiểu những trường hợp để bị muỗi cắn. Điều này có nghĩa là chúng ta phải mặc áo dài tay khi đi ra ngoài trời, và bôi thuốc chống muỗi. Chúng ta cũng cần phải làm sạch những nơi có nước đọng, môi trường sinh đẻ của loài muỗi.
Trên bình diện qui mô, các nhà nghiên cứu đang tìm cách giảm khối lượng dân số muỗi. Trong đó có phương pháp đánh bẫy các loại muỗi khác nhau bằng những mùi thơm đặc biệt. Bẫy muỗi có chứa hóa chất tiêu diệt trứng muỗi, nhờ vậy dân số muỗi sẽ giảm bớt. Bác sĩ Sinnis cho biết muốn đánh bẫy muỗi, chúng ta cần biết thêm chi tiết về các loại muỗi khác nhau, và phát minh thêm những loại mùi thơm mới để đánh bẫy chúng, Hiện nay kiến thức của chúng ta về việc này vẫn chưa đủ. Bác sĩ Sinnis nói thêm: “Chúng ta cần phải biết rõ thêm về việc tiên đoán khi nào, và nơi nào dân số muỗi sẽ tăng. Muốn vậy, chúng ta còn phải học hỏi thêm về thói quen, cách sinh sống của từng loại muỗi, và chúng thường hay đẻ trứng ở nơi nào.”.
Một vài khoa học gia còn tìm cách sửa đổi cách sinh nở của loài muỗi để điều động khối dân số của loài muỗi. Họ đem vào trong vùng những con muỗi đực đã bị chích thuốc vô sinh để sống chung với những con muỗi cái. Làm như vậy, họ có thể giảm bớt, hay tiêu diệt hẳn các loại côn trùng trong vùng. Song việc này mới chỉ trong vòng thử nghiệm vì các nhà khoa học cần tìm hiểu xem nếu khối dân số muỗi giảm thật mạnh có gây ra ảnh hưởng gì đến môi trường hay không?
Một chiến lược khác cũng được nghiên cứu là cách kích thích những con muỗi bằng liều thuốc diệt virus mà chúng mang trong cơ thể muỗi. Phương pháp này đem lại kết quả khá tốt giúp giảm hẳn bệnh sốt xuất huyết ở những nước vùng Đông Nam Á và Úc châu.
Chúng ta còn cần nhiều khảo hướng nghiên cứu khác để hiểu rõ ngọn ngành, và kiểm soát được loài muỗi, cũng nhưng những loại bệnh do chúng mang sẵn trong cơ thể con muỗi. Chuyên gia về bệnh dịch do muỗi reo rắc, như bác sĩ Sinnis nói: “Nếu chúng ta muốn tìm hiểu thêm về những loại bệnh phát sinh từ loài muỗi trước khi chúng ào ạt tấn công con người, chúng ta cần bỏ thêm ngân khoản cho ngành y tế công cộng để theo dõi, canh chừng loài muỗi.” . Với tình trạng thay đổi khí hậu như hiện nay ảnh hưởng đến nhiều loại côn trùng, trong đó có loài muỗi, có thêm hiểu biết, kiến thức về loài muỗi là điều vô cùng thiết yếu.
Bác sĩ Oliver nói: “Có lẽ những chứng bệnh do loài muỗi reo rắc sẽ còn nhiều hơn và trở nên tệ hại hơn. Rất khó để cải thiện tình trạng này.”.
Nguyễn Minh Tâm dịch theo báo TIME ngày 30/9/2024